Muzeum Etnograficzne im. F. Kotuli w Rzeszowie. Rzeszów, ul. Rynek 6.

www.muzeumetnograficzne.rzeszow.pl

Dzięki coraz częstszym i liczniejszym wydawnictwom zarówno książkowym jak i płytowym, które pojawiają się w ramach realizacji różnego rodzaju projektów regionalnych coraz bardziej dostępna jest informacja o lokalnych dźwiękowych zasobach muzealnych, które często pozostawały nieodkryte, zapomniane, przysłonięte niejako ekspozycjami instrumentów muzycznych, strojów regionalnych czy wytworów kultury materialnej. Tak jest w przypadku Muzeum Etnograficznego im. F. Kotuli w Rzeszowie, którego pracownicy, realizując projekt wystawy multimedialnej Muzyka i śpiew ludowy Podkarpacia, prócz instrumentów muzycznych, fotografii i historii muzykantów i kapel, sięgnęli również po zachowane nagrania dźwiękowe (101 taśm magnetycznych szpulowych 0,25 cala, prędkości odtwarzania: 9,5 i 19 cm/s., ok. 100 godz. nagrań) dokonane przez pracowników Działu Etnografii Muzeum Okręgowego w Rzeszowie: Franciszka Kotulę, Ewę Waszkowską, Krzysztofa Ruszla, Teresę Szetelę, Wandę Daszykowską, Andrzeja Karczmarzewskiego oraz Bogusława Linetta w latach 1964-1974. Należy zaznaczyć, iż Muzeum zakupiło po śmierci F. Kotuli jego prywatną kolekcję nagrań terenowych – 63 taśmy typu Stilon (kolekcja została zabezpieczona w procesie skopiowania na taśmy). Twórcom projektu przyświecał cel dostarczenia współczesnej generacji zainteresowanych materiałów źródłowych „aby śpiew i muzyka ludowa, oderwane od swego naturalnego środowiska, mogły być wiernie rekonstruowane” (Mazur, Drąg 2012: 54). W ramach projektu dokonano digitalizacji1 do plików Wave części oryginalnych nośników – szpulowych taśm magnetycznych (oryginalne nagrania charakteryzują się zapisem 1-4 ścieżkowym w prędkości 9,5 oraz 19 cm/s.). Digitalizacji i archiwizacji na dyskach poddano fragment kolekcji, wybrany do publikacji płytowej. „Zakres tematyczny nagrań jest szeroki. Zarejestrowane wywiady dotyczą przebiegu obrzędów (wesela, kolędy, dożynek, śmigusa, Kwietnej Niedzieli), rzemiosła i plastyki ludowej, folkloru słownego (powinszowania noworoczne i okolicznościowe wiersze, modlitewki, legendy ajtiologiczne) a także folkloru muzycznego, który zajmuje większą część czasu nagrań. Są tu pieśni obrzędowe (weselne, kolędy, dożynkowe, pogrzebowe), a także przyśpiewki, pieśni narracyjne, religijne (głównie o świętych: Marii Magdalenie, Barbarze, Dorocie, Rozalii, Izydorze), kołysanki, pieśni pasterskie, piosenki satyryczne, żartobliwe, komiczne, pijackie, wojskowe, patriotyczne, folklor dziecięcy (wyliczanki, pieśni sieroce). Zarejestrowana została również muzyka instrumentalna: prezentacje kapel i solistów (skrzypków, cymbalistów)” (Mazur, Drąg 2012: 55).

Wybrane z archiwum przykłady muzyczne zaprezentowano na płycie CD – załączniku do Komentarza do wystawy multimedialnej. Wydawnictwo to zostało uhonorowane przez Polskie Radio tytułem Fonogram Źródeł 2012. Muzeum nie udostępnia nagrań ani metadanych on-line. Prócz dawnych zapisów inwentarzowych nie istnieje dotąd żadna inna forma (np. elektroniczna) dokumentacji. Ze zbiorów niezdigitalizowanych można korzystać na miejscu w wersji analogowej po uprzednim zgłoszeniu. Udostępnianie kopii cyfrowych reguluje zarządzenie Dyrekcji Muzeum. W budowie jest Podkarpackie Archiwum Źródeł, gdzie obecnie można odsłuchać fragmentów dwóch wywiadów terenowych F. Kotuli (www.muzeumetnograficzne.rzeszow.pl/archiwum). W 2014 r. planowana jest rozbudowa cyfrowego Archiwum a także zasilenie lokalnymi nagraniami zasobów portalu Europeana.

Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. Kolbuszowa, Kościuszki 6, www.muzeumkolbuszowa.pl

W zasobach Muzeum w Kolbuszowej, w Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, zgromadzono pokaźną kolekcję nagrań muzycznych pozyskanych głównie w trakcie badań terenowych. To nagrania ludowych śpiewaków, gry muzykantów, wywiady z ludowymi artystami. Wśród zapisów audiowizualnych odnajdziemy, oprócz rejestracji muzyki instrumentalnej, również zapisy konkursów i festiwali folklorystycznych. Najstarsze nagrania pochodzą z lat ’80. (kopie nagrań zrealizowanych przez rzeźbiarza z Trześni – Jana Puka: m.in. pieśni, kapele, relacje o obrzędach, poezja ludowa w wykonaniu twórców) i początku lat ’90. ubiegłego stulecia. Dużą część zbioru stanowią nagrania zrealizowane podczas systematycznych badań prowadzonych od 2008 r. na terenie dawnej Puszczy Sandomierskiej (Lasowiacy). W bieżącym roku odbędzie się siódmy obóz, dokumentujący kolejną część tego regionu – okolice Mielca. Kolekcja, prócz nagrań śpiewu, muzyki i tańca zawiera także nagrania wywiadów dotyczących kultury materialnej, np. budownictwa, rzemiosł, sztuki ludowej. Kolekcja liczy ok. 36 godzin nagrań na kasetach magnetofonowych (nośniki 60 i 90 min.), ok. 85 godz. nagrań na taśmie video VHS a także ok. 400 godzin materiału nagranego na płytach CD i ok. 30 godzin na DVD. Zasób kaset VHS został zdigitalizowany – skopiowany na płyty DVD zaś oryginalne taśmy zabezpieczone. W Archiwum Etnograficznym zgromadzono ewidencję nagrań: stenogramy, transkrypcje gwarowe i opracowania nagrań wywiadów, karty transkrypcyjne tekstów i melodii pieśni oraz melodii utworów instrumentalnych. Księgi archiwalne zawierają dokładny opis archiwizowanego materiału. Na bieżący rok planowane jest opracowanie katalogu oraz indeksów zawartości nośników z zapisem materiału z badań w Puszczy Sandomierskiej (planowane 6 edycji). Zasoby archiwalne Muzeum są wykorzystywane najczęściej jako pomoc i ilustracja do zajęć edukacyjnych, pokazów, prelekcji. Zbiory są udostępniane zainteresowanym na miejscu, w archiwum.

Archiwum Działu Folkloru Muzeum Etnograficznego w Toruniu.

Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prufferowej w Toruniu.

Toruń, ul. Wały gen. Sikorskiego 19, www.etnomuzeum.pl

Od 1954 r. rozpoczął swą działalność archiwizacyjną ukierunkowaną na dokumentację tańca ludowego Dział Etnograficzny Muzeum Miejskiego w Toruniu (po kilku latach powstał Dział Tańca Ludowego w Muzeum Etnograficznym w Toruniu). W ramach prac terenowych dokonywano nagrań melodii tanecznych na taśmy magnetofonowe, zaś katalogowania i transkrypcji muzycznych dokonywano w oparciu o wspomniane instrukcje wypracowane przez Jadwigę i Mariana Sobieskich (Lange 1960: 11). Dokumentacja ośrodka toruńskiego była lokalnym „odpryskiem” Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego, osadzonym merytorycznie na dorobku i doświadczeniach Sobieskich. Skutkiem działań dokumentacyjnych było reaktywowanie niektórych kapel, które w obliczu przemian kultury wsi często zarzucały swą działalność. Historyczne nagrania zgromadzone współcześnie w Archiwum Działu Folkloru Muzycznego Muzeum Etnograficznego w Toruniu zostały zarejestrowane na przestrzeni lat ’50.-’80. ub. wieku przez m.in. Roderyka Langego (nagrania od 1957 r. do wczesnych lat ’60. ub. wieku), Ewę Arszyńską, Krystynę Pospiech-Tubaję (l. ’60.) i Jana Oleksego. Kolekcja stanowi dokument o dużych walorach autentyzmu; to materiały z badań terenowych głównie z Kujaw i Pałuk dokumentujące kulturę muzyczną i duchową (zwyczaje i obrzędy, wywiady z artystami i rzemieślnikami). Część kolekcji ujrzała „światło dzienne” dzięki wydawnictwu płytowemu Muzeum Muzyka ludowa z Kujaw i Pałuk: „Wykonawcy to reprezentujący często przeciętny poziom muzyczny autentyczni wiejscy grajkowie i śpiewacy, którzy na co dzień nie zajmowali się muzykowaniem lecz gospodarzeniem. Głównym kryterium doboru muzyków była ich pamięć o dawnym repertuarze, a nie umiejętności muzyczne. Stąd dla współczesnego odbiorcy nagrania te mogą brzmieć surowo, wręcz archaicznie […]. Publikacja tych nagrań wydaje się jednak ważna, bo dokumentuje i przybliża mniej idealizowany, autentyczny obraz wiejskiej kultury muzycznej, stanowiąc przeciwwagę dla większości propozycji nagraniowych realizowanych z udziałem wyselekcjonowanych, najzdolniejszych wiejskich artystów” (Kostrzewa 2012).

Najstarsza generacja wykonawców, których głosy i grę utrwalono w nagraniach sięga swym rodowodem ostatnich dekad XIX w. W zbiorach Muzeum znajdują się także nagrane wywiady z artystami ludowymi oraz dokumentacja imprez muzealnych, występów kapel ludowych (np. dokumentacja Międzynarodowych Spotkań Kapel Ludowych z lat ’80-’90 XX w.). Łącznie kolekcja liczy ok. 2000 nagranych pozycji zapisanych na 106 taśmach magnetycznych szpulowych i 100 kasetach magnetofonowych. Nagrania stanowią cenne uzupełnienie muzealnej oferty wystawienniczej (jako oprawa dźwiękowa wystaw) i edukacyjnej (lekcje muzealne itp.). Muzeum posiada również nagrane na taśmach magnetycznych szpulowych audycje wspomnianego Radia Pomorza i Kujaw z lat 1952-1974 (770 taśm)2. Omawiany zbiór muzealny jest od 2008 r. digitalizowany, obecnie nie istnieje zwarty katalog nagrań, baza danych jest w opracowaniu. Kopie są udostępniane osobom zainteresowanym, np. animatorom kultury, naukowcom itp.

Muzeum Regionalne w Opocznie. Opoczno, Plac Zamkowy 1

www.muzeumopoczno.pl

Wydawnictwem płytowym, które „odsłoniło” archiwalne zasoby fonograficzne Muzeum Regionalnego w Opocznie jest płyta Zagraj mi muzykancie… Tradycyjna opoczyńska muzyka ludowa – efekt projektu o takim samym tytule. Zasoby archiwalne Muzeum to m.in. zapisane na taśmach i kasetach nagrania terenowe Jana Łuczkowskiego, etnografa, regionalisty, pedagoga, wiele lat współpracującego i dokumentującego na terenie województwa łódzkiego z Janem Piotrem Dekowskim. Łuczkowski wykładał w Studium Nauczycielskim w Kielcach na kierunku wychowanie muzyczne, działał też jako nauczyciel muzyki w szkole podstawowej w Odrzywole a także w Liceum Ogólnokształcącym w Opocznie. Jego badania nad muzycznymi tradycjami regionalnymi zwieńczyła rozprawa doktorska Muzykanci ludowi opoczyńskiego i ich rola w kulturze regionalnej. „Potrzebne informacje uzyskiwałem we wsiach, w których istniały kapele tradycyjne i zmodernizowane oraz w tych miejscowościach, w których grywały orkiestry dęte, strażackie i kościelne. Podczas badań terenowych nagrywałem pieśni i przyśpiewki ludowe w wykonaniu zespołów ludowych, wiejskich śpiewaczek, kapel ludowych i solistów instrumentalistów. Nagrań dokonywałem na taśmach i kasetach magnetofonowych. Część z nich przeprowadziłem w latach 90-tych, przygotowując zespoły ludowe, których byłem konsultantem do nagrań audycji Radia Kielce. Kilka taśm magnetofonowych nagrałem z członkami Koła Miłośników Folkloru Opoczyńskiego, założonego w 1979 r. i członkami Oddziału Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, powstałego w 1984 r. Członkowie Koła i Oddziału systematycznie spotykali się w Muzeum Regionalnym w Opocznie, którego byłem dyrektorem. Część zebranych pieśni i przyśpiewek ludowych publikowałem w śpiewnikach i widowiskach scenicznych. Ten zebrany materiał pieśniowy został poddany obróbce i zarejestrowany na nowe nośniki dźwięku” (Łuczkowski 2012: 8).

Muzeum Lubelskie w Lublinie. Dział Etnografii. Lublin, ul. Zamkowa 1,

www.muzeumlubelskie.pl

W zasobach archiwalnych Działu Etnografii Muzeum Lubelskiego znajduje się ok. 145 sztuk taśm magnetycznych i szpulowych, na których, podczas badań terenowych w latach 1959-1978 na Lubelszczyźnie, pracownicy Muzeum dokonali rejestracji wywiadów z twórcami ludowymi, opowiadań na temat obrzędowości rodzinnej i dorocznej, wiedzy o świecie, wierzeń, medycyny ludowej i rzemiosł. W nagraniach odnajdujemy również bliżej nieokreśloną ilość pieśni ludowych. Autorami dokumentacji są m.in. Celestyn Wrębiak, Danuta Powiłańska-Mazur, Sabina Dados oraz prof. Roman Reinfuss. W sumie, orientacyjnie w archiwum liczącym 51 taśm magnetycznych szpulowych i 95 kaset magnetofonowych znajduje się ok. 1000 pozycji (wywiadów na określony temat, przeplatanych często wykonaniami pieśni). Do nagrań istnieje spis w formie inwentarza zawierający podstawowe dane o fonogramach, m.in. numer nośnika, numer tekstu, datę nagrania, dane o wykonawcy, miejsce nagrania (miejscowość, powiat). Informacje o ewentualnych rejestracjach pieśni odnajdujemy w rubryce Treść nagrania – tam zapisano incipity a także informacje o sposobie wykonania (np. „z towarzyszeniem orkiestry”). W rubryce uwagi uwzględniono zaś dane o osobach prowadzących eksplorację i indagację oraz uwagi techniczne. 42 taśmy magnetyczne szpulowe i 2 kasety zostały przegrane w całości na nośniki cyfrowe – płyty CD i zarchiwizowane w postaci plików MP3. Do skopiowania po zostało ok. 25 kaset magnetofonowych.

Inne

Prawdziwe cymelium fonograficzne przechowuje Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem. Nagrania Juliusza Zborowskiego na wałkach fonograficznych z 1914 r. zachowały się tam w dobrym stanie i – jak wykazały próby digitalizacji wybranych nośników zorganizowane przez Zbiory Fonograficzne ISPAN we współpracy z wiedeńskim Phonogrammarchiv – warto poddać cały zbiór cyfryzacji i opublikować (Jackowski 2011b: 74-75, 89). Muzeum posiada także późniejsze zapisy dźwiękowe muzyki wokalnej, instrumentalnej i gawęd.

Niewielkie zasoby (ok. 80 pozycji w inwentarzu) niezdigitalizowanych nagrań terenowych z lat ’70. i ’80. XX w. posiada Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie (Dział Dokumentacji Archiwalnej i Fotograficzno-Filmowej, Archiwum Naukowe). Znajdują się tu nagrania śpiewu i gry na instrumentach, wywiady z ludowymi artystami, dokumentacja lokalnych imprez, spotkań i konkursów folklorystycznych. Na taśmach magnetycznych szpulowych (11 sztuk) utrwalono m. in. śpiewy ludowe z okolic Białegostoku, repertuar religijny i obrzędowych z okolic Krasnobrodu, Skępego, nagrania z Kazimierskiego Festiwalu w 1980 r., orkiestr dętych z Radomyśla n. Sanem, a także tradycyjną muzykę z obszarów Niemiec czy Białorusi. W tzw. zbiorze „Audio” Muzeum odnaleźć również można kasety magnetofonowe, płyty CD, pliki cyfrowe w formatach Wave czy MP3, a prócz nagrań terenowych, płyty gramofonowe długo- i krótkogrające – wydawnictwa prezentujące folklor muzyczny (40 szt.). W osobnym zespole Muzeum przechowuje nagrania filmowe, z których wiele dokumentuje również folklor muzyczny.

Zbiór nagrań dźwiękowych utrwalonych na 24 taśmach magnetycznych szpulowych i kilku taśmach magnetycznych w kasecie posiada Muzeum Regionalne w Woli Osowińskiej. Kolekcję stworzył Wacław Tuwalski – nauczyciel i działacz społeczny, komendant obwodu Łuków Batalionów Chłopskich a także, z zamiłowania, aktor, reżyser i scenograf – wraz ze swymi współpracownikami dokumentując m. in. pieśni i muzykę południowego Podlasia. O kolekcję zatroszczyło się Towarzystwo Regionalne im. Wacława Tuwalskiego w Woli Osowińskiej przekazując je do digitalizacji Instytutowi Sztuki PAN.

Nagrania pieśni i muzyki instrumentalnej z Podlasia, autorstwa Aranuty Ady Radzikowskiej oraz (w mniejszej części) Celestyna Wrębiaka z lat ’80. ubiegłego stulecia to z kolei kolekcja 54 kaset magnetofonowych stanowiąca własność Działu Etnografii Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej. Cenną częścią tego zbioru jest obfita, towarzysząca dokumentacja – księgi nagrań, protokoły oraz transkrypcje tekstowe i melodyczne przygotowane przez Radzikowską – nauczyciela muzyki w szkołach podstawowych oraz gry skrzypcowej Państwowej Szkoły Muzycznej I Stopnia i Zespołu Szkół Muzycznych  im. Fryderyka Chopina w Białej Podlaskiej, pracownika miejscowego WDK, Muzeum (Dział Etnografii) a także animatorki regionalnej kultury. Nagrania wraz z całością dokumentacji zostaną zdigitalizowane w 2014 r. w Instytucie Sztuki PAN.

Wiemy również o niewielkich zasobach nagrań dźwiękowych w Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku zdeponowanym w Dziale Promocji i Edukacji. Najwięcej muzyki znajdziemy tu w nagraniach na taśmach magnetycznych i videofonicznych dokumentujących lokalne imprezy folklorystyczne organizowane od lat ’80. ub. wieku (np. Nalijta wosku na wodę, korowody grup zapustnych we Włocławku i Lubrańcu, Kujawski pirzok, Wesele na Kujawach, Zabawa podkoziołkowa, Przywoływki dyngusowe od Boniewa, Deptanie kapusty, Plon niesiemy plon, Wigilia na Kujawach i inne, znaczna część zrealizowana przez Jana Sieraczkiewicza). Taśmy filmowe o szerokości 8 i 16 mm., na których nagrano filmy poświęcone głównie sylwetkom twórców ludowych (rzeźba, plastyka, ceramika) zostały częściowo przegrane na kasety video a częściowo skopiowane na płyty DVD. Ciekawy materiał zadokumentowano na kasetach video VHS, m.in., odpust w Skępem z 1991 i 1992 r. Również z początku lat ’90. XX w. pochodzą nagrania terenowe grup zapustnych oraz rejestracje autentycznych ówczesnych wesel z wieloma elementami tradycyjnymi. Aktualnie kontynuowana jest dokumentacja grup zapustnych m.in. w Kruszyniu, Lubrańcu, Lubaniu, Szymborzu, Mątwach. Muzeum posiada niewielką kolekcję taśm magnetycznych szpulowych i kaset magnetofonowych z nagraniami wywiadów z twórcami ludowymi.

Nagrania z regionu Sieradzkiego, zapisane na taśmach magnetofonowych w kasecie, płytach CD oraz kasetach video, autorstwa m.in. Małgorzaty Dziurowicz-Kaszuby, częściowo wydane na kasetach magnetofonowych stanowią zasób archiwalny Muzeum Okręgowego w Sieradzu. Pozostając przy regionach centralnej Polski, a zwłaszcza Łódzkiem, Sieradzkiem, Łęczyckiem, Łowickiem, Rawskiem, Opoczyńskiem, Łęczyckiem i in. należy pamiętać też o postaci etnografa Jana Piotra Dekowskiego i jego nieocenionej spuściźnie dokumentalnej – pedagog, wieloletni kustosz łódzkiego Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego a także Muzeum w Tomaszowie wraz z żoną Bronisławą a także z Janem Łuczkowskim, do lat .70. XX w. spisywał a także nagrywał repertuar muzyczny i opisy zwyczajów i obrzędów wspomnianych regionów. Jego spuścizna została przekazana PTL we Wrocławiu oraz Muzeum Regionalnemu w Opocznie.

Zbiory nagrań (ponad sto taśm z nagraniami m.in. z badań terenowych) posiadają również Muzeum Historyczne w Bielsku–Białej, Muzeum Wsi Lubelskiej. Muzeum Podlaskie w Białymstoku dysponuje kolekcją nagrań terenowych przeprowadzonych w latach 1964-1968 przez doc. dra Zenona Sobierajskiego i Alinę Sobierajską (spisu nagrań dokonała Barbara Maślińska). Większe lub mniejsze kolekcje nagraniowe muzyki regionalnej posiadają także: Muzeum Historyczno-Etnograficzne w Chojnicach (nagrania muzyki, śpiewu, zwyczajów, obrzędów i gawęd kaszubskich), Muzeum Regionalne w Jarocinie (m. in. nagrania z l. ’70. ub. wieku), Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku, Muzeum Ziemi Złotowskiej, Muzeum na zamku w Łęczycy (nagrania gawęd i opowiadań), Muzeum Ziemi Wieluńskiej (folklor słowny), Muzeum Mazowsza Zachodniego w Żyrardowie (m. in. nagrania z siedmiu obozów etnograficznych z lat ’70.-’80. ub. wieku), Muzeum Etnograficzne we Wrocławiu, w Krakowie (m.in. Żywieckie Gody z 1969 r.), Muzeum Historyczne w Krakowie, Muzeum Rzemiosł Ludowych w Biłgoraju, Muzeum Regionalne w Jaśle (rejestracje Jasielskich Okółek), Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce (z Oddziałem w Kadzidle). Źródło z 1984 r. (Lesień-Płachecka 1984: 122) informuje o zasobach Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi i o złym stanie technicznym zgromadzonych tam nagrań.