(powstałe przy placówkach naukowych)

Zbiory Fonograficzne Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk (dawne Archiwum Fonograficzne im. Mariana Sobieskiego). Warszawa, ul. Długa 26/28; www.ispan.pl/pl/zbiory/zbiory-fonograficzne

Jest to najstarsza i największa kolekcja nagrań polskiej muzyki tradycyjnej w skali krajowej jak również międzynarodowej1. Zbiór liczący ok. 150 000 nagrań autentycznych wykonań pieśni i melodii instrumentalnych (ponad 8000 godzin nagrań) może być porównywany z wieloma wiodącymi kolekcjami na świecie. Zbiory gromadzą tylko dokumenty dźwiękowe i audiowizualne (wraz z towarzyszącą dokumentacją, tzw. „materiały nienagrane”) związane z polskimi tradycjami muzycznymi – jest to więc kolekcja specjalistyczna. Historia tego zbioru sięga okresu międzywojennego – ze wspomnianym wyżej Regionalnym Archiwum Fonograficznych związani byli – wówczas jako studenci - Jadwiga i Marian Sobiescy – założyciele powojennego Zachodniego Archiwum Fonograficznego, które w 1946 r. weszło w strukturę Państwowego Instytutu Badania Sztuki Ludowej. W 1949 r. powołano Państwowy Instytut Sztuki, który przejął agendy PIBSzL. Sukcesywnie powiększane zbiory od 1954 r. znalazły ostateczną siedzibę w Warszawie, zaś Instytut Sztuki od 1959 r. pozostaje pod egidą Polskiej Akademii Nauk. W omawianym zbiorze znajdują się również nagrania mniejszości narodowych. Oprócz nagrań dźwiękowych kolekcja zawiera także pokaźną wideotekę.

Trzonem Zbiorów Fonograficznych, obejmujących swym zasięgiem obszar całej Polski, jest zespół archiwalny nagrań powstałych podczas ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego w latach 1950-1954, zorganizowanej przez Państwowy Instytut Sztuki. Przy technicznej stronie realizacji nagrań terenowych podczas Akcji współpracowało formalnie z Instytutem Sztuki Polskie Radio2. Kolejne nagrania realizowane były podczas studenckich obozów folklorystycznych oraz przez indywidualnych badaczy, zbieraczy i dokumentalistów – pracowników lub współpracowników Instytutu Sztuki. Najstarsze nagranie przechowywane w Zbiorach pochodzi z 1904 r. – jest to pierwsza na ziemiach polskich rejestracja śpiewu tradycyjnego. W zbiorach znajdują się nagrania zapisane m.in. na: wałkach fonograficznych Edisona, płytach miękkich (np. typu Decelith, Pyral, Presto), taśmach magnetofonowych (studyjnych, szpulowych, w kasecie) i taśmach video (VHS, S-VHS, Hi8, DV). W zbiorze znajdują się również taśmy filmowe (np. 8 mm). Nośniki cyfrowe są reprezentowane przez płyty CD i DVD. Otwarta kolekcja jest wciąż regularnie powiększana o nowe nagrania dźwiękowe i audiowizualne, obecnie realizowane w technice cyfrowej w ramach dokumentacji terenowych prowadzonych przez zespół pracowników i współpracowników Zbiorów.

Oprócz nagrań w Zbiorach znajduje się obszerna dokumentacja do nagrań, skromna kolekcja autentycznych ludowych instrumentów muzycznych oraz archiwum fotograficzne. Wartość historyczna najstarszej części kolekcji jest nie do przecenienia, jednak nagrania z tego okresu – zwłaszcza dla współczesnego odbiorcy – mogą być uznawane za niedoskonałe. Musimy jednak pamiętać, iż we wczesnych latach powojennych taśma magnetofonowa stanowiła drogi towar deficytowy a twórcy zbioru stawali przed wyborem między pełnowartościowym dokumentem (nagranie wszystkich zwrotek pieśni) i mniejszą ilością wątków muzycznych a krótszymi dokumentami za to w większej ilości. Oczywiste jest, iż dokumentaliści zastosowali drugi wariant, spisując dalsze zwrotki w protokołach. Taka wizja pozwoliła również na utrwalenie głosów i gry wielu wykonawców, nie tylko tych najlepszych i najsprawniejszych muzycznie, co dodaje kolekcji walory obiektywizmu i autentyzmu. O ile nieco późniejsze kolekcje radiowe można nazwać – w obliczu dynamicznych przemian i nawet zaniku przejawów kultury ludowej – zbiorami „ostatniej chwili”, to nagrania Instytutu Sztuki, realizowane w naturalnym kontekście życia wykonawców (głównie w ich domach lub w miejscowościach zamieszkania) utrwaliły fazę jeszcze żywej tradycji. Instytut uwiecznił najwcześniejszą fazę muzycznej aktywności wielu wybitnych twórców ludowych, których później obficie dokumentowało np. Polskie Radio. Znaczna część zarejestrowanych wykonawców, to generacja urodzona jeszcze w drugiej poł. XIX w.

Kolekcja ma status zbioru specjalnego Instytutu Sztuki PAN. Zbiory przyjmują, digitalizują i opracowują również – w myśl powstałej w okresie międzywojennym idei centralizacji zbiorów – zasoby archiwów mniejszych instytucji lub indywidualnych kolekcjonerów i dokumentalistów3. Zasób jest wykorzystywany przede wszystkim do badań naukowych. W oparciu o nagrania powstają od lat ’70. ub. wieku kolejne monograficzne regionalne tomy serii Polska Pieśń i Muzyka Ludowa. Źródła i Materiały pod red. prof. Ludwika Bielawskiego. Nagrania nie są wypożyczane. Korzystających obowiązuje regulamin, udostępnianie przegrań jest obwarowane umową określającą pola eksploatacji kopii. Regulamin określa również stawkę cenową za wykonanie kopii, w przypadku zamówień komercyjnych obowiązuje również opłata licencyjna.

Od 2005 r. prowadzona jest systematyczna digitalizacja zbioru (metody digitalizacji oraz sposób organizacji i opracowania danych zostały wypracowane na potrzeby omawianego zbioru, uwzględniając jego specyfikę i charakter) zaś od 2010 r. wybrane nagrania są regularnie publikowane na płytach CD w serii „ISPAN Folk Music Collection” (poszczególne płyty honorowane były nagrodami w konkursie Polskiego Radia Fonogram Źródeł) oraz udostępniane on-line. Jednostką archiwalną jest pojedynczy numer: pieśń lub melodia instrumentalna. Redaktorem serii płytowej, projektu digitalizacji zbioru a także autorem koncepcji i struktury aplikacji udostępniającej zasoby jest J. Jackowski. Koncepcja i układ bazy danych odwołuje się do metod opisu wypracowanych przez twórców kolekcji – Jadwigę i Mariana Sobieskich. Aplikacja komputerowa ukazująca zasoby Zbiorów z dwóch poziomów (1. poziom Gościa – nie wymaga rejestracji i logowania, dostęp do minimum informacji; 2. poziom Klienta – wymaga rejestracji i logowania, dostęp do większej ilości danych, możliwość odsłuchu on-line fragmentów nagrań) wypełniana jest sukcesywnie treścią pozyskaną z tradycyjnej dokumentacji. Obecnie, równolegle z rozwojem zasobów bazy trwają prace weryfikacyjne i korektorskie.

Archiwum Muzycznego Folkloru Religijnego w Instytucie Muzykologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin, Al. Racławickie 14, www.kul.pl/instytut-muzykologii

Historia tej specjalistycznej, o nieocenionej wadze kolekcji nagrań sięga roku 1970, kiedy to w obliczu niewystarczającej ilości dostępnych wówczas źródeł piśmiennych (m.in. Mioduszewski, Kolberg) a także dźwiękowych4, z inicjatywy ks. Karola Mrowca zorganizowano w Instytucie Muzykologii Kościelnej celową, systematyczną i zakrojoną na szeroką skalę akcję nagrywania religijnych pieśni zachowanych w żywej tradycji. Metody i technikę prac oparto w pewnej mierze na doświadczeniach terenowych Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (współpraca z Janem Stęszewskim) jednak specyfika gromadzonych dokumentów wymagała wdrożenia specjalnych metod i zasad: „Okazało się bowiem, że zbieranie w terenie pieśni religijnych rodziło dość specyficzne problemy i trudności, odmienne od tych, z jakimi styka się badacz muzyki ludowej” (Bartkowski 1987: 58; 1990: 17). Pierwsze, dwutygodniowe badania połączone z dokumentacją przeprowadzono jeszcze w 1970 r. (nagrano wówczas 397 pozycji), kolejne, realizowane również podczas dwutygodniowych sesji, prowadzone były przez równolegle działające grupy studentów. „Ogólnym, choć bardzo istotnym, założeniem pracy zbierawczej było to, aby jej wyniki możliwie jak najlepiej charakteryzowały z jednej strony szeroko rozumianą kulturę śpiewów religijnych w badaniach środowiskowych, a z drugiej strony pozwoliły […] orzekać w ogólności o śpiewach religijnych w Polsce, tzn. aby były reprezentatywne” (Bartkowski 1987: 58, 1990: 18).

W celu uzyskania największej reprezentatywności badań, czyli jak najpełniejszego ogólnego obrazu muzycznej religijnej ludowej praktyki, opracowano kwestionariusz pieśni, czyli rodzaj kanonu nagrania obowiązującego w każdej miejscowości. Zwrócono także uwagę na dobór miejscowości przewidzianych do dokonania w nich dokumentacji5. Punktem nagrań i dokumentacji stała się podstawowa jednostka administracji kościelnej – parafia, reprezentująca zintegrowaną społeczność religijną6. W ciągu 13 lat (1970-1982) przeprowadzono nagrania w 179 parafiach należących do wszystkich ówczesnych diecezji z wyjątkiem archidiecezji poznańskiej i diecezji gdańskiej. Nagrano, przy wykorzystaniu magnetofonu szpulowego marki UHER, 13 991 pozycji, którym towarzyszy także dokumentacja w postaci materiałów piśmiennych (ok. 4000 stron informacji). Późniejsze nagrania dokumentowano na kasetach magnetofonowych, płytach CD i DVD. Nagrania – obecnie ok. 25 000 pozycji (pieśni) dokumentują solowe i zbiorowe wykonania religijnych śpiewów a także, sporadycznie, pieśni świeckie oraz utwory instrumentalne. Odnajdziemy też wywiady z wykonawcami. Cennym uzupełnieniem materiału nagranego są protokoły do nagrań. Z czasem Archiwum wzbogacono także o repertuar utrwalony na Litwie, Białorusi czy Ukrainie. Zbiory są wykorzystywane zwłaszcza przez pracowników, studentów i doktorantów Instytutu, są także udostępniane innym instytucjom naukowo-badawczym i kulturalnym. Istnieje tradycyjny, fiszkowy katalog nagrań. Przeprowadzono digitalizację całego zbioru nagrań zapisanych na taśmach magnetycznych szpulowych (co stanowi ok. 60% kolekcji) do formatu plików MP3 (planowany jest zapis płyt CD-audio), wyodrębniając poszczególne pieśni jako najmniejsze jednostki archiwalne. Pozostała część zbioru jest aktualnie digitalizowana.

Pracownia „Archiwum Etnolingwistyczne” Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Lublin, pl. Marii Curie-Skłodowskiej 4 A; https://umcs.lublin.pl/articles.php?aid=5801

Historia Archiwum Etnolingwistycznego, początkowo związanego z Zakładem Języka Polskiego, następnie, do 2008 r. z Zakładem Tekstologii i Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego UMCS sięga 1960 r. Wówczas to, z inicjatywy Jerzego Barmińskiego, rozpoczęto akcję rejestrowania i zbierania gwar i folkloru Lubelszczyzny. Jest to najbogatszy w skali całego kraju zbiór nagrań dokumentujących gwarę i folklor słowny. W zbiorach, obejmujących zwłaszcza nagrania mówionych tekstów folklorystycznych nie brak również pieśni: „Materiały z nagrań terenowych są różnorodne. Początkowo dokumentowano głównie potoczne teksty gwarowe oraz artystyczną prozę ludową: bajki, legendy i podania, opowiadania wierzeniowe i wspomnieniowe, anegdoty; z czasem także przysłowia, zagadki, pieśni zarówno o tematyce świeckiej (np. pieśni żołnierskie, sieroce, kołysanki), jak i religijne (np. pieśni za obrazem, pieśni o papieżu – Polaku)” (Maksymiuk, Michalec 1999: 41).

Na podstawie nagranych zbiorów pieśniowych, ich transkrypcji oraz dostępnych publikacji i zapisów (archiwum gromadzi również kopie zeszytów z pieśniami ręcznie spisywanymi od informatorów7) utworzono kartotekę polskich pieśni ludowych (tzw. „duża” kartoteka, licząca ok. 54 tys. kart obejmuje repertuar ogólnopolski, w tym teksty z Dzieł Wszystkich Oskara Kolberga, zaś „mała” obszar Lubelszczyzny). Dla zapisów pieśni stosuje się perforowane karty typu K2BPN, które są segregowane alfabetycznie oraz gatunkowo. Stopniowo, wraz z rozwojem technik komputerowych, rozpoczęto stosowanie dla klasyfikowania i systematyzowania materiałów folklorystycznych technikę języka deskryptywno-fesetową (Bartmiński 1999; Maksymiuk, Michalec 1999: 43). Nagrania z badań terenowych, realizowanych zwłaszcza na Lubelszczyźnie i na terenach południowo-wschodniej Polski na taśmach magnetofonowych i kasetach VHS8 stanowiły bazę dla „małej” kartoteki. Pierwsze trzy dekady funkcjonowania archiwum zaowocowały zebraniem materiału dokumentacyjnego na 541 taśmach magnetycznych z ponad 350 miejscowości (Bączkowska 1990: 45). Do 1999 r. rejestracji dokonano w ponad 500 miejscowościach Lubelszczyzny a materiał zapisano na ponad 1100 taśmach magnetofonowych i 44 taśmach VHS9 (Maksymiuk, Michalec 1990: 41). Aktualnie w archiwum znajdują się łącznie ok. 1793 nośniki dźwięku, nagrane podczas badań terenowych: taśmy szpulowe, kasety magnetofonowe, płyty CD oraz 65 taśm video typu VHS. Nagrania tekstów dokonane w terenie, sygnowane w sposób ciągły (TN-1, TN-2 itd.) opatrzone są protokołami, sporządzanymi z reguły podczas nagrania oraz inwentarzami – spisami ich zawartości10. Protokoły zawierają podstawowe informacje o dacie, miejscu nagrania, wykonawcy, nagranym materiale cechach wykonawczych itp. zaś inwentarze, prócz metryczek uwzględniają również dane techniczne o nagraniu. Metryczki uwzględniają numer i stronę taśmy w zbiorze TN, dane o miejscu i dacie nagrania, dane o osobie prowadzącej eksplorację i indagację a także o transkrybentach, dane o wielkości taśmy i prędkości przesuwu oraz informacje o wykonawcach. Po metryczce uwzględniony jest spis zawartości nagrania numerowany kolejno, wg nagrania, cyframi arabskimi, a każda storna taśmy numerowana jest od jedynki.

W archiwum znajduje się orientacyjnie ponad 12 tysięcy nagranych pieśni. Wśród nagrań są również – choć w mniejszej ilości – utrwalenia muzyki instrumentalnej. „Zbiór muzyczny jest zróżnicowany; zawiera zarówno starszą, tradycyjną warstwę folkloru, jak również melodie nowe, często szlagierowe. W zdecydowanej większości składa się z nagrań wokalnych (soliści, zespoły wokalne), po części także wokalno-instrumentalnych” (Bączkowska 1990: 46). „Każdy tekst pieśni, wiersza, przemowy stanowi odrębną jednostkę i otrzymuje kolejny numer w inwentarzu, do którego wpisywany jest pod swoim incipitem w brzmieniu fonetycznym ogólnopolskim (z zachowaniem cech gwarowych: morfologicznych, leksykalnych, składniowych). […] Przyśpiewki segmentowane są według kryteriów tekstowych, nie muzycznych. Głównym kryterium jest temat, adresat. Jeśli przyśpiewki łączą się w cykl (np. przyśpiewki do panny młodej, czy są to przyśpiewki dialogowane) nadajemy im jeden (kolejny) numer dla każdego cyklu, wyodrębniając jednocześnie każdą z nich na niższym poziomie poprzez dodatkowy, literowy wyróżnik. […] Przy obrzędach, zwyczajach, widowiskach zastosowano opis dwupoziomowy: ogólniejszy z nazwą obrzędu czy widowiska (np. wesele, jasełka), drugi szczegółowy obejmujący teksty wchodzące w skład obrzędu” (Maksymiuk, Michalec 1999: 42; por. też. Bączkowska 1990: 45-46).

Pracownia posiada również kopie nagrań z Ogólnopolskiego Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu n. Wisłą, kopie nagrań kolęd z Archiwum Polskiego Radia w Warszawie, kopie nagrań z Lubelskiego z lat ’50. XX w. z Instytut Sztuki PAN a także drugi egzemplarz nagrań terenowych zrealizowanych w ramach współpracy obu instytucji, kopie nagrań od instytucji kultury, prywatnych zbieraczy i dokumentalistów a także nagrania kolęd zrealizowane wśród Polonii francuskiej i na Wileńszczyźnie, Białorusi i Ukrainie. Obok nagrań zdjętych „ze sceny” lub „wywołanych” w sytuacjach np. indagacji, cenną część archiwum stanowią tzw. nagrania „z podsłuchu” – np. zapisy autentycznych obrzędów (wesele, pogrzeb). Pracownia posiada również Archiwum Historii Mówionej (sygnatury TN/AHM, 113 nagrań dźwiękowych i video oraz ich transkrypcje) a także bazy i kartoteki11.

Archiwum, jako jednostka instytucji naukowej, służy przede wszystkim celom naukowym, dydaktycznym i edytorskim (prace naukowe, monografie, m.in. Lubelskie, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 2011, stanowiące 4 część serii Polska Pieśń i Muzyka Ludowa. Źródła i materiały pod red. Ludwika Bielawskiego, serii zwanej „nowym Kolbergiem”) i jest zbiorem otwartym, wzbogacanym sukcesywnie o nowe dokumenty. Choć inwentarze taśm zaczęto wpisywać do pamięci komputera już od 1998 r. do dziś nie powstał kompletny elektroniczny katalog zasobów archiwum. Koniec lat ’90 ub. wieku to również początki digitalizacji nagrań i plany publikacji internetowych. Do chwili obecnej przegrano na CD 500 taśm archiwalnych. Pracą digitalizacyjną zajmuje się osoba pełniąca obowiązki informatyka. Zasoby Archiwum są udostępniane zainteresowanym za zgodą kierownika Pracowni prof. Jerzego Bartmińskiego. Prócz środowiska naukowego, zbiory cieszą się dużym zainteresowaniem towarzystw regionalnych, miłośników folkloru czy twórców folkowych, np. Orkiestra św. Mikołaja, Kapela Drewutnia, kilka nagrań wykorzystał Joszko Broda w albumie Na dunaj. Kolędy ze Wschodu.

Inne

Imponujące – bo liczące ok. 2 500 kaset magnetofonowych i 100 taśm magnetycznych szpulowych – prywatne archiwum nagrań tekstów ciągłych, odpowiedzi na pytania kwestionariusza z różnych działów kultury tradycyjnej ale także folkloru muzycznego, pieśniowego stworzyła prof. Barbara Falińska – językoznawca, dialektolog. Autorka realizowała nagrania podczas pracy w PAN, jako nauczyciel akademicki ale również jako społeczny organizator wakacyjnych obozów gwaroznawczych. Udokumentowano głównie materiał z Polski północno-wschodniej. Nagrania obecnie deponowane są w Zbiorach Fonograficznych Instytut Sztuki PAN. Pokaźne zbiory z nagraniami muzycznymi a także autentycznej gwary zgromadził Alojzy Adam Zdaniukiewicz.

Wspomniany już Maciej Szymonowicz dotarł do dokumentów dźwiękowych – stu nagrań śpiewaków i muzykantów Beskidu Śląskiego – zrealizowanych w terenie w latach ’60 ub. przez Janinę Marcinkową, autorkę książki Folklor taneczny Beskidu Śląskiego (1969 r.). Nagrania są własnością rodziny autorki. Istnieją również nagrania archiwalne zarejestrowane na taśmach w latach ’70. – ’80., na terenie Beskidu Żywieckiego i Śląskiego przez prof. Alojzego Kopoczka i Alinę Kopoczek. Dokumenty te stanowiły muzyczny materiał źródłowy do książek Instrumenty muzyczne Beskidu Śląskiego i Żywieckiego (1984) i Śpiewnik Macierzy Ziemi Cieszyńskiej (1988).

Niemal równolegle z powstawaniem niniejszego opracowania tworzone jest Cyfrowe Archiwum Józefa Burszty (http://archiwumburszty.blogspot.com). Projekt m.in. digitalizacji ok. 100 taśm szpulowych oraz kaset magnetofonowych oraz ok. 100 nagrań filmowych na taśmie i na kasetach video podjął zespół pracowników Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Instytut posiada również w swych zasobach zapisy tekstów i pieśni z pow. Ostrów Wielkopolski (zbiory rękopiśmienne dr. Franciszka Muchy przekazane Katedrze Etnografii w 1973 r.) oraz cenny rękopis spisu dudziarzy i koźlarzy województwa poznańskiego sporządzony w 1948 r. Warto wspomnieć o spuściźnie po Jerzym Wojciech Szulczewskim (nagrania z Kujaw, Wielkopolski, Pomorza). Pozostając przy Uniwersytecie Poznańskim warto wspomnieć o Pracowni Dialektologicznej UAM, która na przestrzeni historii swych badań również dokonywała rejestracji fonograficznych. Źródła z lat ’80. ub. wieku informują o zasobach nagraniowych Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Łódzkiego (ówczesna Katedra Etnografii), Katedry Kulturoznawstwa i Folklorystyki Uniwersytetu Opolskiego (ówczesny Zakład Folklorystyki i Piśmiennictwa Śląskiego), Katedry Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu w Toruniu (nagrania z lat ’70.-’80. ub. wieku).