Kolekcja muzyki ludowej w zasobach Archiwum Polskiego Radia w Warszawie. Warszawa, al. Niepodległości 77/85; http://www.polskieradio.pl/archiwum/.

Zbiór nagrań dokumentalnych muzyki tradycyjnej jest częścią ogromnych zasobów Archiwum Polskiego Radia. Kolekcja tworzona była od wczesnych lat ’70 XX w. i powstawała jako wynik planowej dokumentacji kultury ludowej realizowanej od tego czasu przez Polskie Radio. Do tego bowiem okresu w radio panował pogląd iż kultura i muzyka ludowa mogą gościć na antenie jedynie w poprawnym i estetycznym wykonaniu realizowanym przez rodzime zespoły pieśni i tańca np. „Mazowsze” czy „Śląsk”, kapeli Feliksa Dzierżanowskiego czy zaprzyjaźnionych zespołów z b. Związku Radzieckiego (Baliszewska 1999: 45). Trudno ocenić audycje emitowane w okresie międzywojennym. Program Drugi Polskiego Radia już wówczas (od początków swego istnienia w 1937 r.) nadawał „na żywo” nie zachowane do dzisiaj audycje z muzyką ludową. Wiemy np. iż Syrena Record (pod znakiem wydawniczym Syrena-Electro) wydała w okresie międzywojennym nagrania muzyki góralskiej, które usłyszeć można było również na antenie radiowej. Nie było to jednak oryginalne brzmienie autentycznej ludowej kapeli, lecz gra zawodowych muzyków, spośród których niektórzy rzeczywiście wyrośli w kulturze góralskiej (grali m.in. A. Zachemski, W. Łukaszczyk i B. Par z towarzyszeniem orkiestry Tow. „Syrena-Rekord”), wykonujących wybrane góralskie nuty z transkrypcji-partytur przygotowanych przez Stanisława Mierczyńskiego (Jackowski 2013). Wejście na antenę Polskiego Radia muzyki ludowej w jej autentycznej postaci w l. 70. ub. wieku zawdzięczamy ówczesnemu kierownikowi Redakcji Muzyki Ludowej Barbarze Krasińskiej i zespołowi przez nią powołanemu w składzie: Maria Baliszewska, Anna Szotkowska, Marian Domański1. Wypracowany wówczas kierunek pracy kontynuuje zespół powołanego w 1994 r. Radiowego Centrum Kultury Ludowej – „instytucja unikalna, łączącą funkcje redakcji radiowej, placówki dokumentacyjnej i badawczej oraz mecenasa wielu przedsięwzięć kulturalnych” (Oniochin 2008). Nagrania dokumentalne muzyki tradycyjnej, nawet te, realizowane w terenie, powstają w szczególnych, zazwyczaj profesjonalnych lub zbliżonych do profesjonalnych warunkach z myślą o publikacji i emisji na antenie. W odróżnieniu do większości omawianych tu archiwów dokumentacja realizowana jest zazwyczaj przez specjalistów przy użyciu profesjonalnego sprzętu i technik nagraniowych: „Dla Polskiego Radia i Redakcji Muzyki Ludowej pierwszą przyczyną było promowanie [kultury ludowej] na antenie, w konkretnych audycjach. To podporządkowanie nagrań potrzebom antenowym wpłynęło na charakter zbiorów. Dla radia równorzędną sprawą było i jest nie tylko dokumentowanie kultury ludowej, ale jej walory antenowe. Nagrania zgromadzone w Polskim Radiu są nienagannej jakości technicznej, mają walory akustyczne, ważne w przekazie radiowym, mają także walor trwałości” (Baliszewska 1999: 45).

Dokumentaliści poszukiwali wykonawców najsprawniejszych muzycznie. Kolekcja radiowa obfituje w pokaźną dokumentację „gwiazd” muzyki tradycyjnej, reprezentantów wszystkich regionów takich jak: Stanisław Klejnas (Mazowsze), Anna Malec (Biłgorajskie), Waleria Żarnoch (Kurpie), Tomasz Śliwa (Wielkopolska), Władysław Obrochta (Podhale), Kapela Braci Bździuchów (Biłgorajskie), Kapela Sowów (Pogórze Dynowskie), Kapela Braci Bednarzy (Zamojskie). Prócz oczywistych walorów merytorycznych dbano również o estetyczny a nawet artystyczny pierwiastek wykonawczy, zapewniający wysoki poziom nagraniom. Obecnie kolekcja nagrań muzyki tradycyjnej liczy ok. 50 tys. pieśni i melodii instrumentalnych. Kolekcji tej towarzyszy kilkanaście tysięcy minut nagrań słownych (wywiady, wspomnienia, komentarze, opisy obrzędów itp.). Nie brak też nagrań mniejszości narodowych zamieszkujących w Polsce, a także Polaków zamieszkujących m.in. na Litwie, Ukrainie, Białorusi, Rumunii, Zaolziu, Kazachstanie, również w dalekiej Brazylii. Doskonałą i chyba obecnie najważniejszą okazją do dobrych jakościowo rejestracji repertuaru „od Tatr do Bałtyku” realizowanych w „festiwalowym studio PR” jest Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków w Kazimierzu n. Wisłą. Ważną inicjatywą Radiowego Centrum Kultury Ludowej zainicjowaną przez Marię Baliszewską jest seria płyt Muzyka Źródeł. Z kolekcji muzyki ludowej Polskiego Radia [27 tytułów, w tym jeden podwójny album, układ regionalny a także monografie mniejszości narodowych i etnicznych oraz gatunków]. W 2014 r. ukazały się pierwsze płyty w drugiej serii tej kolekcji poświęconej portretom wybitnych muzyków i śpiewaków ludowych, m.in. płyta dedykowana skrzypkowi Stanisławowi Klejnasowi czy Annie Malec. Warto wspomnieć, iż niemal pięciogodzinny wybór nagrań radiowych z terenów Suwalszczyzny stanowi załącznik (w postaci płyty z plikami MP3) do książki Mariana Pokropka Ludowe tradycje Suwalszczyzny (Suwałki 2010). Zasoby archiwalne są dostępne w wąskim zakresie, w zasadzie głównie dla pracowników Polskiego Radia. Archiwum w Warszawie nie udostępnia aktualnie informacji o swych zasobach on-line, a tym bardziej nie udostępnia on-line samych materiałów. Aby dokonać kwerendy zasobów należy skorzystać z informacji w Archiwum w Katalogu Nagrań Muzycznych lub Słownych, po uprzednim złożeniu podania do Dyrekcji Archiwum i uzyskaniu zgody oraz przepustki. Na miejscu istnieje możliwość skorzystania z elektronicznej bazy danych, zaś pracownicy Katalogów służą pomocą i instruktarzem korzystania z aplikacji. Nagrania muzyki tradycyjnej identyfikowane są ciągiem sygnatur z przedrostkiem LUD (nagrania z tego zespołu archiwalnego mają przynajmniej jedną kopię). Obecnie system ukazuje 40700 rekordów dotyczących nagrań z czego do 25044 istnieje możliwość odsłuchu cyfrowej kopii. Należy jednak podkreślić, iż kolekcja LUD nie ogranicza się wyłącznie ani do muzyki tradycyjnej polskiej ani do muzyki ludowej autentycznej ani do niepublikowanych dokumentów (w zespole tym są nagrania muzyki innych narodów, zespołów pieśni i tańca np. „Mazowsza” a także kopie wydawnictw płytowych, w tym również np. kolędy w wykonaniu profesjonalnych śpiewaków lub piosenkarzy). Zespół ten zawiera także nagrania, których producentem nie jest Polskie Radio. Najstarsze dokumenty autentycznej muzyki tradycyjnej wyprodukowane przez właściciela zbioru to np. rejestracje wielkopolskiej śpiewaczki Franciszki Ciesiółkowej (Ciesiółki) dokonane w 1949 r. (11 pozycji) czy cymbalisty Bronisława Dańko nagrane w 1950 r. Ciąg sygnaturowy CH/Lud reprezentowany jest przez 9129 rekordów z czego niemal 600 posiada plik dźwiękowy. Liczby podane dla tego zespołu nie odzwierciedlają realnej jego zawartości, bowiem wiele rekordów oznacza tu w wielu przypadkach nie pojedynczy utwór lecz np. 40-minutową taśmę składającą się z wywiadów, komentarzy i wielu utworów a także monograficzne rejestracje poszczególnych kapel (np. muzyki Maśniaków z Kościeliska), składające się z wielu nut. Taki nieopracowany jednostkowo materiał może liczyć przeciętnie 30-40 pojedynczych pozycji w rekordzie. Zespół ten sięga swymi korzeniami roku 1950. Wśród najstarszych nagrań odnajdujemy np. wiwat grany przez Franciszka Domagałę - klarnecistę Kapeli Ludowej Koźlarzy przy Domu Kultury Związku Zawodowego Kolejarzy w Zbąszynku. Nagrania muzyki tradycyjnej znajdują się również w zespołach opatrzonych sygnaturami AR i WŁA oraz w innych zespołach, np. zawierających dokumentację festiwali lub w nagraniach audycji słowno-muzycznych. Selekcja interesującego nas materiału nie zawsze jest łatwa, bowiem muzyka tradycyjna jest tu często przeplatana innymi gatunkami, np. muzyką rozrywkową. Należy również pamiętać o zbiorach czekających na opracowanie w „szafach redaktorskich”. Archiwalne dokumenty dźwiękowe rejestrujące polski folklor muzyczny opisywane są przez redaktorów w układzie gatunkowym, z uwzględnieniem m.in. informacji o wykonawcach, miejscu i dacie nagrania, autorach nagrań, nośnikach oraz – co ważne w przypadku kolekcji radiowych – o prawach autorskich i producenckich (Baliszewska 1999: 48).

Zbiory nagrań muzyki tradycyjnej w archiwach rozgłośni regionalnych Polskiego Radia

Zbiory archiwalnych nagrań dźwiękowych polskiej muzyki tradycyjnej tworzone były również w rozgłośniach regionalnych Polskiego Radia (np. na potrzeby cyklu Wieś tańczy i śpiewa). Do dziś nie dokonano jednak centralizacji owych zasobów a informacja o ich zasobach wciąż jest niewystarczająca i rozproszona (Kruczkowski 2001: 28). Wiemy np. o bogatej spuściźnie redaktorów Jerzego Dyni z Rozgłośni Rzeszowskiej PR (nagrania na Rzeszowszczyźnie w latach ’70. XX w., kontynuowane przez Jolantę Danak-Gajdową), Anny Jachniny z rozgłośni bydgoskiej (nagrania na Kujawach zdeponowane zostały w Muzeum Etnograficznym w Toruniu), Stanisława Jareckiego i Aleksandra Widerę z Katowic (kilkaset audycji z lat ’70-’90 XX w.), Barbary Peszat-Królikowskiej i Andrzeja Starca z Krakowa a także Piotra Gana z Kielc. Ten ostatni, czterokrotny laureat nagrody im. Oskara Kolberga, nagrywał autentyczny folklor na terenie szeroko pojętej Kielecczyzny od lat ‘50. do ‘70. ub. wieku. Powstała w ten sposób unikatowa kolekcja licząca kilka tysięcy nagrań, z której autor obficie czerpał realizując audycje z cyklu Muzyczna premiera tygodnia. Audycje regionalne współtworzyli też etnografowie, np. Jan Łuczkowski, prócz telewizji (TV Polonia i TV Łódź, programy Śladami Kolberga, Uśmiechy spod strzechy), współpracował z Radiem Łódź, Radiem Kielce, i rozgłośnią Bis (audycje Na przypiecku, Kiermasz pod kogutkiem).

Zasoby interesujących nagrań autentycznej muzyki tradycyjnej znajdują się też w rozgłośniach we Wrocławiu, Zielonej Górze, Poznaniu, Białymstoku, Gdańsku2, Olsztynie3, Opolu, Poznaniu (tu m.in. nagrania z Wielkopolski z lat ’50. ub. wieku) czy w Lublinie. Nagrania Archiwum Redakcji Muzycznej Polskiego Radia w Łodzi w latach ’80. przejął ówczesny Dom Kultury Ludowej w Łodzi (było tam 6 taśm z nagraniami kapel i instrumentalistów z woj. łódzkiego). Warto zaznaczyć, iż niektóre rozgłośnie regionalne udostępniają swoje wybrane zasoby on-line co w znaczny sposób ułatwia korzystanie zainteresowanym. Przykładem może tu być Regionalna Rozgłośnia Polskiego Radia w Bydgoszczy „Polskie Radio Pomorza i Kujaw S.A.”, znane szerzej jako Radio PIK, która w 2009 r. zakończyła i uruchomiła cyfrowe Archiwum Dokumentów Fonicznych – nowoczesny system przechowywania, zarządzania i udostępniania zasobów archiwalnych (archiwum.radiopik.pl) z możliwością zaawansowanego (złożonego) przeszukiwania danych. System pozwala np. na wyszukanie i przesłuchanie interesujących i obfitujących w przykłady autentycznych wykonań muzyki tradycyjnej audycji wspomnianej red. A. Jachniny, zrealizowanych w latach 1956-1982, w liczbie ponad 700 (to zresztą większość audycji otagowanych formułą „temat etnograficzny”), z czego większość dotyczy kultury ludowej Kujaw, Pałuk i Kaszub. Niejasny jest natomiast los powojennych, realizowanych między 27 sierpnia a 12 września 1950 r., nagrań prof. Łucjana Kamieńskiego, o których wiemy, że zdeponowane zostały w bydgoskiej rozgłośni. W najgorszym przypadku te 150 płyt miękkich mogło ulec skasowaniu (Kostrzewa 2008: 115-116, 119). On-line prezentuje również swoje zdigitalizowane zasoby archiwalne Polskie Radio Wrocław. Na portalu internetowym www.tu.prw.pl, po zalogowaniu można odsłuchać audycje m.in. o tematyce folklorystycznej. Rozbudowane kategorie wyszukiwania zaawansowanego (m.in. kategorie „nagrania folklorystyczne” (42 audycje) „nagrania etnograficzne” (19), „publicystyka etnograficzna”(16) pozwalają na odnalezienie m.in. audycji o dudziarzu Edwardzie Ignysiu czy odcinków cyklu Wieś tańczy i śpiewa. Omawiając zasoby Polskiego Radia Wrocław należy wspomnieć o zbiorze nagrań terenowych i audycji radiowych pedagoga, animatora kultury i redaktora Józefa Majchrzaka z muzyką dolnośląskich autochtonów i przesiedleńców. Oryginały nagrań realizowanych od lat ’50. ub. wieku znajdują się w archiwum wrocławskiej rozgłośni, zaś kopie sporządzone na CD w Bibliotece Instytutu Kulturoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego. Kolekcję tę opisała Gabriela Gacek (2008, tam też w aneksie spis audycji z podziałem na sposób prezentacji folkloru: in crudo, audycje, opracowania artystyczne i z uwzględnieniem miejsc i wykonawców). Do dokumentalnych nagrań obrazujących tradycje muzyczne Polaków na Zaolziu w Republice Czeskiej i na pograniczu polsko-czeskim przechowywanych w zbiorach Czeskiego Radia w Ostrawie dotarł Maciej Szymonowicz, realizujący aktualnie wraz z fundacją Klamra projekt „Gajdosze”. Nagrania te, m.in. rejestracje z 1957 r. śpiewu i gry Pawła Zogaty (ur. 1907 r.) z Jaworzynki, a także późniejsze nagrania jego potomków czy mało znanej kapeli Torka z okolic Jabłonkowa zostaną opublikowane w tym roku na płytach CD.