Ważne miejsce w tradycyjnym repertuarze śpiewów religijnych zajmowały wierszowane legendy, opisujące objawienia Matki Boskiej. Cudowne historie związane z wieloma polskimi sanktuariami opowiadano właśnie w tego rodzaju pieśniach, które były sprzedawane w postaci ulotnych druczków przez lokalnych kramarzy, a następnie śpiewane przez pielgrzymów lub wędrownych dziadów-żebraków. Do najpopularniejszych, znanych niemal w całej Polsce, należały legendy o Matce Boskiej Gidelskiej, Matce Boskiej Leżajskiej, Matce Boskiej Łąkowskiej i Matce Boskiej Licheńskiej.

Matka Boska Saletyńska, 1860–1870, olej na płótnie, warsztaty częstochowski. Ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Toruniu

Charakterystyczną cechą legend maryjnych jest stały schemat fabularny, składający się z różnych kombinacji kilku podstawowych motywów, które można ująć w następujących punktach:

1. Matka Boska objawia się prostemu człowiekowi i zobowiązuje go do przekazania innym ludziom swej woli albo człowiek znajduje cudowny obraz lub figurę Maryi w niecodziennych okolicznościach.
2. Człowiek nie wykonuje polecenia Maryi albo przedstawiciele lokalnej społeczności nie chcą wierzyć posłańcowi Matki Boskiej i prześladują go.
3. Konie lub bydło rozpoznają objawienie prędzej niż ludzie (np. klękają na kolana).
4. Nieposłusznych lub niewiernych spotyka kara (np. śmierć, uschnięcie ręki, ślepota, epidemia), następnie wykonują oni polecenie Matki Boskiej i kara zostaje cofnięta.
5. Matka Boska w cudowny sposób wskazuje miejsce, na którym ma stanąć nowy kościół (np. figura w nocy „ucieka” z kościoła i wraca na miejsce objawienia).
6. Obraz lub figura Matki Boskiej zostaje umieszczona we „właściwym” miejscu, gdzie dochodzi do wielu cudów.
7. W czasie pożaru spaleniu ulega cały kościół lub kaplica, obraz lub figura pozostają jednak nietknięte.

Objawienie Matki Boskiej w Gietrzwałdzie, XIX/XX w., Świętosław, ziemia chełmińska. Ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Toruniu

Legendy maryjne są silne zakorzenione w rzeczywistości poprzez odniesienie do konkretnych faktów geograficznych i kulturowych. Pieśni te są najczęściej swoistymi aitiologiami (opowieściami o początkach), ponieważ mówią o nadprzyrodzonym zdarzeniu, które było przyczyną powstania jakichś realnych, istniejących w lokalnym pejzażu miejsc czy rzeczy (obraz, figura, cudowne źródło, kościół, klasztor). Często nawiązują też one do wydarzeń historycznych, opisując cudowne rozstrzygnięcia wojen czy bitew, upamiętnionych budową kościoła, w którym dochodzi do wielu kolejnych cudów.Olbrzymia popularność legend maryjnych w kulturze tradycyjnej związana była z charakterystycznym typem wrażliwości mirakularnej, czyli swego rodzaju otwarciem na sacrum, które – jak uznawano – miało bezpośredni udział w wielu sytuacjach, z jakimi spotykał się w codziennym życiu każdy człowiek.

Tekst – Piotr Grochowski

STRONY TYTUŁOWE DRUKÓW Z PIEŚNIAMI MARYJNYMI

PIEŚŃ NOWA DO NAJŚWIĘTSZEJ PANNY MARYI W OBRAZIE LEŻAJSKIM CUDAMI SŁYNIĄCEJ